Nước mắm là món “quốc hồn, quốc túy” của người Việt, là thứ làm cho ẩm thực Việt khác biệt với phần còn lại của ẩm thực thế giới. Thật khó có thể tìm thấy quốc gia nào mà người dân yêu mến, sản xuất và sử dụng nước mắm phổ biến đến vậy trong cuộc sống thường ngày như ở Việt Nam. Mâm cơm gia đình, từ bình dân đến cao sang, dù chỉ một hay chục món ăn thì điểm nhấn phải có chính là chén nước mắm pha thơm ngon đặt trịnh trọng ở giữa bàn ăn. Thiếu đi hương vị và màu sắc của nước mắm, mâm cơm gia đình khó vẹn tròn.
Cách dùng nước mắm của người Việt cũng đa dạng và phong phú. Cũng là chai nước mắm nhĩ nhưng ở mỗi vùng miền, mỗi món ăn lại có một loại nước chấm phù hợp. Miền Bắc thì thường thích dùng nước mắm y, nếu có pha thì chỉ thêm chút chanh, ớt. Còn người miền Nam thì luôn thích pha nước mắm kiểu hơi sệt, bên cạnh nước mắm cốt nhất định phải có hành, tỏi, đường, ớt và đôi khi là một chút nước me chua. Người miền trung thích ăn cay nên nước mắm lúc nào cũng có tỏi ớt, thêm chút nước cốt chanh tươi nữa là hoàn hảo. Nước mắm chấm thịt vịt, ngan nhất định phải có gừng, còn nước mắm trộn gỏi hay ăn bánh gối, nem cuốn thì phải pha theo kiểu chua ngọt... Ẩm thực Việt Nam phong phú vị mắm là như vậy. Đâu phải tự nhiên mà nó lại trở thành điểm nhấn!
Ở cách nêm nếm nước mắm vào món ăn của người Việt cũng không giống nhau, có món nêm vào trước sẽ ngon, có món nêm vào sau mới được. Với các món kho thì nước mắm luôn được cho vào trước để gia vị được thấm đều, đậm đà. Với các món canh, xào chỉ khi nào nấu gần xong mới nêm, nếu nêm trước mùi nước mắm sẽ nặng quá làm giảm hương vị thơm ngon của món ăn.
Người Việt mình có thói quen chấm mọi thứ với nước mắm, giống như cách người Hàn Quốc nấu ăn với tương ớt và người Nhật yêu thích nước tương đậu nành. Nước mắm được yêu mến và sử dụng phổ biến nhưng với sự cầu kỳ và tỉ mẩn trong cách ăn uống, ông bà ta từ ngày xưa đã sáng tạo ra nhiều loại nước chấm khác nhau từ nước mắm nhỉ, mỗi món ăn, mỗi hương vị một loại nước chấm. Liều lượng dùng ít nhiều, loại mắm đậm nhạt tùy theo từng mùa, từng loại nguyên liệu mà phối trộn. Ẩm thực Việt Nam chịu ảnh hưởng một phần từ ẩm thực phương Đông, chú trọng đến yếu tố âm dương cân bằng. Bạn có thể thấy điều này ngay trong cách người Việt ta pha nước mắm và kết hợp nước mắm với các món ăn.
Chẳng hạn như khi ăn các món gỏi hay nộm, nước trộn gỏi ngon nhất định phải dùng nước mắm nhỉ kết hợp với nhiều loại gia vị khác như đường, chanh, ớt, tỏi để tạo ra “ một loại chất kết nối vị giác” cho các loại rau củ và thịt trộn gỏi. Trộn đều các nguyên liệu trên với tỷ lệ thích hợp, một nửa trộn gỏi và nửa còn lại rưới lên đĩa gỏi khi ăn để rau giữ độ giòn, thấm vị mà không bị ra nước. Đĩa gỏi tươi ngon, giòn mát và không kém phần đậm đà sẽ khiến bạn mê mẩn ngay từ lần chạm đũa đầu tiên đấy.
Bún chả là món ăn nổi tiếng của Việt Nam được du khách nước ngoài đặc biệt ưa chuộng và nước chấm chính là thứ tạo nên “thương hiệu” cho món ăn này. Nước chấm ăn cùng bún chả ngon không phải ai cũng làm được, vẫn là nguyên liệu chính nước mắm ngon cùng tỏi, ớt, giấm, đường được người đầu bếp gia giảm khéo léo, bát nước chấm đặc biệt là luôn ấm, nếm một chút thấy ngay sự hài hòa giữa vị mặn của nước mắm, vị cay của tỏi ớt, vị ngọt của đường, vị chua của giấm, vừa miệng và rất “quyện”. Khi ăn, thêm vài miếng đồ chua làm từ đu đủ, cà rốt vào bát nước chấm ấm nóng nữa là tròn vị.
Nếu bạn đã quen với cách dùng nước mắm pha thì món kho quẹt chắc chắn sẽ mang đến cho bạn trải nghiệm đầy mới mẻ với một phiên bản “nâng cấp” từ nước mắm truyền thống. Ngày trước, khi đất nước còn khó khăn, lương thực thực phẩm thiếu thốn, sẵn hũ nước mắm cá trong nhà ông cha ta nghĩ ra cách dùng nước mắm pha thêm chút đường đem đi kho quẹt, vị mặn mặn ngọt ngọt, thêm chút tiêu tê cay nữa là đủ sức đánh bay nồi cơm độn rau khoai. Món ăn nhà quê thời nghèo khó nhưng nuôi lớn biết bao người. Giờ đây cuộc sống đỡ vất vả hơn trước, món kho quẹt lại trở thành món ăn đặc sản, người Việt ăn vào thấy nhớ còn khách nước ngoài lại thấy lạ, lạ nhưng ngon và đặc biệt vô cùng, nếm thử một lần là nhớ mãi thôi.
Có lẽ do ảnh hưởng từ vị trí địa lý quốc gia, khẩu vị của người Việt thích ăn đậm, so với muối, người Việt thích dùng nước mắm để gia tăng hương vị đậm đà cho món ăn hơn. Do vậy nước mắm là loại gia vị thường trực mà bạn có thể dễ dàng bắt gặp trong bất kỳ căn bếp gia đình Việt nào. Nước mắm được người Việt trân quý, khi sử dụng cũng rất mực cẩn trọng, tinh tế giống như bản tính ngàn đời nay của người Việt Nam, tỉ mẩn, khéo léo và tài tình.